“Burada yüzdən çox meyit var, marşal Nedelin də ölüb...” – Sovet rəhbərliyinin 30 il gizlətdiyi Baykonur faciəsi
11:32 / 03.02.2022
1157
"Mən noyabrın 7-də, oktyabr
inqilabının ildönümü günü sizdən məruzə gözləyirəm, bu Siyasi Büronun və
partiyanın tələbidir...” – Nikita Xruşov bu sözləri telefon danışığı zamanı əmr
formasında SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Baykonurdakı 5 nömrəli elmi-tədqiqat sınaq
poliqonuna ezam olunuş müdafiə nazirinin müavini, strateji raket qüvvələrinin
komandanı marşal Nedelinin diqqətinə çatdırıb.
Mitrofan Nedelin baş katibi əmin
edib ki, əmr vaxtında icra olunacaq. Bu "əminlik” isə dünya raket texnikaları
tarixində ən böyük faciəyə səbəb olub.
Sfera.az sovet dövrü ilə bağlı növbəti
yazısında 126 nəfərin ölümü ilə nəticələnmiş və 30 il məxfi saxlanılımış
Baykonur faciəsindən bəhs edəcək.
1956-cı ildə Kremldə "R-16” qitələrarası
ballistik raketinin yaradılması haqqında qərar qəbul ediləndə, bu qərarın
icrası marşal Nedelinə həvalə edilib. Kifayət qədər bacarıqlı, peşəkar və böyük
nüfuza sahib olan Nedelin bu işin icrasına dörd il vaxt sərf edib. Nəhayət,
1960-cı ilin oktyabr ayında "R-16” sınaq üçün hazır olub.
Sınaq uçuşu əvvəlcə oktybrın 23-ə
planlaşdırılıb. Ancaq həmin gün mütəxəssislər marşal Nedelinə raketin idarəetmə
pultunda problemin yarandığını məruzə ediblər. Nazaslığın aradan qaldırılması
üçün Nedelin konstruktor və mühəndislərə bir sutka vaxt verib. Bir neçə saata
problem həll olunub.
Oktybarın 24-də, səhər saatlarında
Nedelin Nikita Xruşova və həmin dövrdə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri
vəzifəsində olan Leonid Brejnevə "R-16”-nın sınaq uçuşuna hazır olduğunu məruzə
edib və bildirib ki, sınaq saat 19-00-da həyata keçiriləcək. Kreml marşalın bu
məlumatını məmnunluqla qəbul edib. Brejnev sınağın uğurlu olacağı təqdirdə
Nedelinə zarafatla ikinci "Qızıl Ulduz”un (Sovet İttifaqı qəhrəmanı) veriləcəyini
də deyib:
- Mitrofan
İvanoviç, siz Baykonura bir "Qızıl Ulduz”la getmisiniz, geri qayıdanda onu sayı
iki ola bilər. Odur ki, sizdən müsbət nəticələr gözləyirik.
Nedelin söhbəti çox uzatmadan
"Sovet İttifaqına xidmət edirəm” deyib poliqona, sınaq uçuşunun keçiriləcəyi
41-ci start meydançasına yollanıb.
Günorta saatlarında Nedelinə raketdə
növbəti problemin yarandığı məruzə edilib. Belə ki, yeni yanacaq növündən istifadə ediləcək raketdə azot turşusunun
axıntısı aşkar edilib. Yaranmış problemi tam aradan qaldırmaq üçün uzun müddət
tələb olunub. Marşal Nedelin yaranmış nasazlığı başqa yolla həll etməyi qərara
alıb və bəlkə də birincilərə verdiyi sözə görə buna məcbur olub. Nedelin belə qənaətə
gəlib ki, sızıntı olan yerləri qaynaq vasitəsi ilə yamamaqla nasazlığı aradan
qaldırmaq mümkündür və düşündüyü kimi də mütəxəssislərə göstəriş verib. Təbii
ki, bu variant çox vaxt tələb etməyib. Qısa müddət ərzində marşalın göstərişi
yerinə yetirilib və belə qəbul olunub ki, raket sınağa hazırdır.
Uçuşa bir saat qalmış 41-ci start
meydançasında 100-dən artıq adam olub. Konstruktorlar, mühəndislər, raket
qoşunlarının zabitləri və s. O cümlədən Nedelin də onların arasında sınağın
icrasına nəzarət edib. Saat 18-25-də marşala uçuşun tam hazır olması ilə bağlı
məruzə edilib. Bu məruzədən 4 dəqiqə sonra isə raketin mühərrik hissəsində
partlayış baş verib və bu da güclü yanğına səbəb olub.
41-ci start meydançasında olanların
hamısı həlak olub. Onların meyitləri tanınmaz hala düşüb. Marşal Nedelinin
meyitini Sovet İttifaqı Qəhrəmanı ulduzuna, marşal rütbəsinə və qol saatına görə
tanıyıblar. Baş konstruktor Konoplyov isə boyuna görə tanınıb. O, sınaq
meydançasında olan ən hündürboylu adam olub. Əsas konstruktorlardan biri olan
Yangelin isə bəxti gətirib. Sınaq uçuşuna yarım saat qaldığını nəzərə alan
konstruktor siqaret çəkmək üçün ərazidən uzaqlaşıb. Elə hadisə ilə bağlı Kremli
ilk məlumatlandıran da o olub.
Yangel məxfi
rabitə vasitəsi ilə Nikita Xruşova telefonoqramma göndərib:
"Saat 18.30-da sınağın həyata
keçirilməsinə 30 dəqiqə qalmış partlayış olub və güclü yanğın baş verib. Baş
vermiş hadisə zamanı yüzdən artıq ölən və çox sayda yaralananlar var. O, cümlədən
marşal Mitrofan Nedelin də onların arasındadır. Hazırda onun axtarışı aparılır.
Xahiş edirik, təcili olaraq xüsusi tibbi personalın və xilasedicilərin hadisə
yerinə gəlməsini təmin edəsiniz...”
Elə həmin gün Baykonura xüsusi
tibb, yanğınsöndürmə və xilasedici briqadaları göndərilib.
Baş vermiş qəza ilə bağlı xüsusi
hökumət komissiyası yaradılıb. Komissiyaya Leonid Brejnev başçılıq edib.
Oktyabrın 25-də komissiya üzvləri hadisə yerində olub və gecədən xeyli keçmiş
komissiyanın ilk iclası keçirilib. Həmin iclasda Brejnev bildirib ki, qəzanın
baş verməsinin əsas səbəbi təhlükəsizlik qaydalarının ciddi pozulmasıdır və
onları pozanların da çoxusu həlak olub, qalanları ciddi xəsarət alıblar. Bu vəziyyətdə
onları cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək, cəzalandırmaq humanist addım sayılmaz.
Odur ki, biz heç kimi cəzalandırmayacağıq. Onlar özləri-özlərini cəzalandırıblar.
Qəza ilə bağlı ictimaiyyətə məlumat
verilməyib. Həlak olanların ailələrinə ölüm səbəbi kimi aviaqəzanın olduğu
bildirilib və DTK əməkdaşları tərəfindən onalara əlavə sorğu-sual yaratmamaq
tapşırığı verilib.
O cümlədən, mərkəzi qəzetlərdə
marşal Nedelinlə bağlı imzalanmış nekroloqda da onun aviaqəza nəticəsində həlak
olduğu qeyd edilib.
Yalnız 30 ildən sonra, 1989-cu ilin
sonunda Baykonur faciəsi haqqında "Oqanyok” jurnalı geniş məqalə təqdim edib. Qəza
zamanı həlak olanların adları açıqlanıb, həmçinin qəzanın digər fəsadları
haqqında da məlumat verilib.
Göründüyü kimi, SSRİ-də ən böyük
hadisələri belə böyük "peşəkarlıqla” qapamaq, gizli saxlamaq mümkün olub. Və bu
kimi hadisələrin içində neçə-neçə insanların faciəli həyatı gizlənib...
Sfera.az
